Ο Θάνος Μικρούτσικος και τα Υπόγεια Ρεύματα μιλούν αποκλειστικά στο ΜΕΝ 24 για τη συνεργασία τους, σε μια συνέντευξη που ξεκινάει από τη συνάντησή τους και την κοινή αγάπη τους για το πολιτικό τραγούδι, περνάει μέσα από τις μουσικές φόρμες της εποχής και την κοινωνική αναταραχή του περασμένου Δεκέμβρη, συνεχίζει στις δομές της σύγχρονης Ελλάδας και τους μηχανισμούς που την παιδεύουν εδώ και δεκαετίες και καταλήγει στην κατάρρευση της δισκογραφίας και στις καινούργιες δυνατότητες που καλούνται να διαχειριστούν οι νέοι καλλιτέχνες.Όταν πριν λίγο καιρό ο αρχισυντάκτης του ΜΕΝ 24 μου έδωσε την ιδέα να κάνουμε μερικές συνεντεύξεις με γνωστούς Έλληνες καλλιτέχνες της σύγχρονης μουσικής σκηνής, τα πρώτα ονόματα που ήρθαν στο μυαλό μου ήταν τα Υπόγεια Ρεύματα, τα Ξύλινα Σπαθιά και τα Διάφανα Κρίνα. Για πολλούς λόγους, αυτές οι τρεις μπάντες αποτελούσαν μέσα στο μυαλό μου τη φυσική συνέχεια μιας πορείας που ξεκίνησε δειλά τη δεκαετία του ’70, πέρασε την εφηβεία της στη δεκαετία του ’80 και ανδρώθηκε τα τελευταία 15 χρόνια, όταν και αποφάσισε να ενσωματώσει στις φόρμες της την ελληνική μουσική κληρονομιά, κάνοντας έτσι το παραπάνω βήμα ώστε να περάσει στη φάση της ωρίμανσης.

Η πρώτη επαφή έγινε με τον Κώστα Παρίση, κιθαρίστα των Υπόγειων Ρευμάτων, ο οποίος αμέσως δέχτηκε να βρεθούμε όλοι μαζί και να συζητήσουμε. «Ηχογραφούμε αυτή την εποχή το υλικό για την καινούργια μας δουλειά, διασκευές σε πολιτικά – και όχι μόνο – τραγούδια του Θάνου Μικρούτσικου. Θα είναι λοιπόν και ο Θάνος παρών για να μιλήσουμε για το δίσκο που θα κυκλοφορήσουμε και τη μουσική παράσταση που θα ταξιδέψουμε σε όλη την Ελλάδα από τις 16 Μαρτίου». Κυριολεκτικά τρελάθηκα. Θα γνώριζα από κοντά τον αγαπημένο μου Έλληνα συνθέτη, αφού το «Εμπάργκο» και – κυρίως – ο «Σταυρός του Νότου» αποτελούν τα δικά μου μουσικά «Ευαγγέλια» εδώ και 25 χρόνια, πολύτιμα βινίλια μιας αιώνιας εφηβείας.

Το ραντεβού δόθηκε απόγευμα Παρασκευής στο στούντιο του Κώστα, στην πλατεία της Νέας Σμύρνης. Ήταν εκεί ο Γρηγόρης Κλιούμης (τραγούδι και κιθάρα), ο Τόλης Καλτσάς (μπάσο), ο Τάσος Πέππας (τύμπανα), φυσικά ο Κώστας Παρίσης (κιθάρα, αλλά και ο ηχολήπτης των Υπόγειων) και ο Θάνος Μικρούτσικος. Τους πέτυχα την ώρα που άκουγαν τη «Ρόζα» και την «μπαλάντα του οπερατέρ». Έγιναν οι απαραίτητες συστάσεις και ξεκίνησε η συζήτησή μας.

Πριν περάσω σε ότι μου είπαν επί μιάμιση ώρα, θέλω να πω εγώ δυο πράγματα. Πρώτον, τους ευχαριστώ για τη φιλικότητα, την απλότητα και την ευγένεια με τις οποίες με υποδέχτηκαν όλοι. Δεύτερον, να δηλώσω ότι αποτελεί προνόμιο για το ΜΕΝ 24, να φιλοξενεί το πρώτο δείγμα της δουλειάς τους που βγαίνει έξω από το στούντιο, ώστε να το ακούσουν παρακάτω οι αναγνώστες και να μπουν έτσι στο κλίμα του «Αυτούς τους έχω βαρεθεί». Πρόκειται για το υπέροχο «Federico Garcia Lorca», από τον «Σταυρό του Νότου», σε στίχους Νίκου Καββαδία και μουσική Θάνου Μικρούτσικου, διασκευασμένο φυσικά από τα Υπόγεια Ρεύματα. Αυτά τα ολίγα. Καλή ακρόαση και καλή ανάγνωση.

1. Η συνάντηση

ΜΕΝ 24: Το πρώτο πράγμα που θέλω να σας ρωτήσω είναι πώς βρεθήκατε μαζί, Θάνος Μικρούτσικος και Υπόγεια Ρεύματα.

Κώστας: Αυτό ήταν μια ιδέα δικιά μας, της μπάντας. Υπήρχε ανέκαθεν η εκτίμησή μας για τον Θάνο Μικρούτσικο και ήταν ο Αποστόλης, ο μπασίστας, αυτός που σκέφτηκε και μας πρότεινε να τον προσεγγίσουμε για να του ζητήσουμε την άδεια να διασκευάσουμε κάποια δικά του πολιτικά τραγούδια που τα αγαπούσαμε πολύ. Η πρώτη σκέψη, που βέβαια απαιτούσε πολύ θράσος, ήταν απλά να ρωτήσουμε τον Θάνο αν μας επιτρέπει να δουλέψουμε αυτά τα τραγούδια εμείς, να βγάλουμε έναν δίσκο δηλαδή με τα δικά του κομμάτια. Η δεύτερη σκέψη, η οποία είχε ακόμα μεγαλύτερη θρασύτητα, ήταν να τον ρωτήσουμε αν θέλει να συμμετέχει και ο ίδιος μαζί μας.

Θάνος: Δώσε θάρρος στο χωριάτη, να σ’ ανέβει στο κρεβάτι! (γέλια)

Κώστας: Κάναμε λοιπόν ένα ραντεβού, είχαμε πάει στο σπίτι του Θάνου με λίγο φόβο και δέος, του είπαμε την πρώτη μας σκέψη και κάποια στιγμή κάποιος από εμάς του πέταξε και το άλλο, ότι καλά θα ήταν να συμμετέχετε κι εσείς. Και δε φαντάζεσαι την έκπληξή μας, όταν μας είπε, παιδιά ναι, είμαι μέσα σε όλα. Κάπως έτσι ξεκίνησε όλη η ιστορία.

ΜΕΝ 24: Υπήρχε κάποιος συγκεκριμένος λόγος που είχατε στο μυαλό σας τα πολιτικά τραγούδια και θέλατε να τα παίξετε αυτή την εποχή;

Θάνος: Θέλω να κάνω μια παρατήρηση εδώ για να μην αδικηθεί η συζήτηση. Όλο αυτό που είχαν στο μυαλό τους τα παιδιά, είναι πολύ πριν τη συγκυρία του Δεκεμβρίου, για την ακρίβεια από την προηγούμενη άνοιξη. Δεν είναι ότι ήρθαν τα γεγονότα, που δημιούργησαν αυτό που δημιούργησαν σαν αίσθηση και τότε τους ήρθε η ιδέα.

Γρηγόρης: Και ξεκίνησε αρκετά πιο πριν. Από την προηγούμενή μας δισκογραφική δουλειά (σ.σ. «Νέα Μέρα») είχαμε αποφασίσει ότι θέλαμε να κάνουμε ένα δίσκο που να είναι πολιτικός. Καταλάβαμε ότι δεν ήμασταν επαρκείς για κάτι τέτοιο, ότι ήθελε πάρα πολύ δουλειά και έτσι διαλέξαμε να πάρουμε τα έτοιμα, τα αγαπημένα. Τους μεγάλους ποιητές και τους μεγάλους συνθέτες. Ουσιαστικά προσπαθούμε να καρπωνόμαστε κάτι που θεωρούμε μεγάλο. Θέλω να πω ότι λαμογιές κάνουμε. Αντί να στρωθούμε να γράψουμε κανένα κομμάτι… (τρανταχτά γέλια)

Κώστας: Αυτό πάντα πηγαίνει σύμφωνα με την αγάπη μας για τους ποιητές. Έτσι κι αλλιώς τα Υπόγεια Ρεύματα φλέρταραν πάντα με τους μεγάλους ποιητές. Κατά καιρούς έχουμε μελοποιήσει Καρυωτάκη, Γρυπάρη, Μπόρχες, Παλαμά, αγαπάμε δηλαδή τον άξιο λόγο. Αυτή είναι η αφετηρία μας. Και κοιτώντας μέσα στην ελληνική μουσική τέχνη ποιος άλλος είχε κάνει παρόμοια πράγματα, βρήκαμε τον Μικρούτσικο. Μοιραία πήγαινε εκεί. Δεν ήταν ένας άνθρωπος, ο οποίος έγραφε τους στίχους, αλλά ήταν αυτός που επέλεγε τους στίχους του. Πέρα από το γεγονός ότι αγαπούσαμε τα τραγούδια, ο Θάνος ήταν αυτό ακριβώς που θέλαμε, που ψάχναμε.

Τόλης: Στα τραγούδια του Θάνου, η φόρμα η ίδια, είναι και περιεχόμενο. Δεν είναι μόνο οι στίχοι. Αυτά τα κομμάτια που επεξεργαζόμαστε τον τελευταίο καιρό, πέρα από τον πολύ σημαίνοντα στίχο, έχουν και πολύ προχωρημένη φόρμα μουσικά και τεχνικά, κάτι τελείως αντίθετο με τα σημερινά δεδομένα της κονσερβοποίησης και της συμβατικότητας στη μουσική. Κάτι το οποίο από μόνο του είναι ένα μήνυμα. Πέρα δηλαδή από τους στίχους, η μουσική στέλνει το δικό της μήνυμα, όπως μπορεί να το ερμηνεύσει ο καθένας. Απελευθερωθείτε, ψάξτε το, ταξιδέψτε… Νομίζω ότι είναι δύσκολο υλικό. Όχι δύσπεπτο, αλλά δύσκολο, κάτι που βέβαια ήταν ακόμα μια πρόκληση για εμάς, πέρα από αυτή των στίχων.

2. Η συνεργασία

ΜΕΝ 24: Η επόμενη ερώτηση έχει δυο σκέλη. Πείτε μου από ποιους δίσκους του Θάνου πήρατε το υλικό πάνω στο οποίο δουλεύετε και αν οι διασκευές και οι ενορχηστρώσεις που κάνετε είναι δικές σας.

Κώστας: Οι διασκευές είναι δικές μας και ο Θάνος «μπήκε» μέσα σε όλο αυτό το ηχόχρωμα που έχουμε δημιουργήσει ως Υπόγεια Ρεύματα. Αυτό είναι το μουσικό μέρος. Τραγούδια επιλέξαμε από τους δίσκους του Θάνου μέχρι το ’82, τα περισσότερα δηλαδή είναι μέχρι και το «Εμπάργκο» και από εκεί και πέρα κάποια πιο σύγχρονα κομμάτια όπως το «Ανεμολόγιο» από το «Συγνώμη για την άμυνα», η «Ρόζα» από το «Στου αιώνα την παράγκα» και το «Blues on the road» από το «Υπέροχα μονάχοι».

Θάνος: Είναι μάλλον μια διαχρονική επιλογή με focus να προκύπτει, τελικά, μέσα από το τραγούδι μια πολιτική αντίληψη για τα πράγματα σε μια κοινωνία που τα τελευταία χρόνια ήταν «καναπεδάτη», αν και πρόσφατα κάτι φάνηκε να αλλάζει. Κάπου εκεί έχουν κινηθεί τα παιδιά. Αυτό ας πούμε που άκουσες πριν λίγο, «η μπαλάντα του οπερατέρ», είναι τραγούδι του ’74. Κυκλοφόρησε το ’75, αλλά το είχα γράψει το 1974, 35 χρόνια πίσω. Χρονικά πάντως «η πιο όμορφη θάλασσα» είναι το παλιότερο, που γράφτηκε το ’70, πριν 39 χρόνια, για να φτάσουμε στο «Blues on the road» που γράφτηκε μόλις πριν 3 χρόνια. Αλλά αν τελείωσαν οι «Υπόγειοι» με όσα είχαν να πουν για τη συνεργασία μας, θα ήθελα να συμπληρώσω κι εγώ μερικά πράγματα ως «Ανώγειος» από τη μεριά μου.

ΜΕΝ 24: Δεν έχει μιλήσει καθόλου ο Τάσος ακόμα. Αν δεν έχει κάτι να προσθέσει…

Θάνος: Μην ανησυχείς για τον Τάσο, του έκανα νόημα πριν λίγο και μου είπε όχι. Δεδομένου ότι ο Ολυμπιακός έχει τρεις ήττες, είναι λίγο δύσπεπτος αυτό τον καιρό! (και δώστου γέλια)

Κάπως έτσι ξεκίνησε το όλο πράγμα. Όπως σου είπανε ήδη οι τρεις, ο Τόλης, ο Γρηγόρης και ο Κώστας, αυτή ήταν η τυπική εκκίνηση από πλευράς κειμένου. Αλλά χάρηκα την άποψη του Τόλη – που ξέρω ότι είναι άποψη και των υπόλοιπων – ο οποίος λέει κάτι πολύ σημαντικό και θέλω να το ξαναπώ για να εμπεδωθεί. Σ’ ένα τραγούδι λοιπόν, το εκπεμπόμενο μήνυμα δεν είναι ο στίχος. Αν ήταν ο στίχος, δε θα χρειαζόταν να μελοποιηθεί. Πιστεύω ότι το κείμενο είναι – ή πρέπει να είναι – άλλο μετά τη μελοποίηση.

Θάνος Μικρούτσικος & Υπόγεια Ρεύματα – Federico Garcia Lorca

Ανέβηκε από men24

Και πώς το εννοώ, για να μην τρελαθούν όσοι μας διαβάζουν. Το εννοώ λοιπόν ως εξής: στο «έβγαλε βρώμα η ιστορία ότι ξοφλήσαμε», από το τραγούδι «Ανεμολόγιο» σε στίχους του Κώστα Τριπολίτη, με τη μελοποίηση που του έκανα, πρέπει να προκύπτουν και άλλες οπτικές γωνίες, και άλλα κρυμμένα που αποκαλύφθηκαν. Και προκύπτουν. Αυτό είναι πολύ βασικό, γιατί αλλιώς ο συνθέτης θα ήταν απλά μεταφορέας της ποίησης ή ενός κειμένου. Ο συνθέτης όμως στη μουσική είναι το πρώτο πρόσωπο. Από κει ξεκινάει η ιστορία. Όχι μόνο με τη συνειδητή επιλογή κάποιων κειμένων που θα κάνει, αλλά – κυρίως – με το πώς θα τα αποκαλύψει. Και για να τα αποκαλύψει, στη φόρμα κρύβεται το περιεχόμενο.

Χαίρομαι λοιπόν για αυτό που λένε τα παιδιά – μια με μιάμιση γενιά μετά από μένα – γιατί πρόκειται ακριβώς για αυτό που ήθελα να κάνω από τότε που ξεκίνησα. Να διευρύνω τα όρια του ελληνικού τραγουδιού, όπως μας παραδόθηκαν από τους δυο μέγιστους Χατζιδάκι, Θεοδωράκη, με την έννοια να σπρώξω τα όρια πιο πέρα. Γι’ αυτό αν κάποιος παρακολουθήσει επιμελώς τα τραγούδια μου από εκείνη την εποχή μέχρι σήμερα, θα παρατηρήσει ένα πολύ μεγάλο φάσμα από φόρμες. Μπορεί, ας πούμε, ένα πολύ γνωστό τραγούδι να είναι η Ρόζα, που είναι ενός τύπου ζεϊμπέκικο, αλλά υπάρχει η «Ρόζα Λούξεμπουργκ» – πρώτο ξαδερφάκι της – που είναι μια άλλη εκδοχή των πραγμάτων, πάει αλλού. Κινούμαι στις φόρμες, κολυμπάω στις φόρμες. Κι αυτό είναι το ουσιαστικό για μένα, συν την επιλογή μέσα από ιδεολογικοαισθητικά κριτήρια κάποιων κειμένων.

Γι’ αυτό στο ξαναλέω, χαίρομαι που το κατάλαβαν τα παιδιά και που αυτό ήταν ένα από τα δυο – τρία κριτήρια που με επέλεξαν. Γιατί πρέπει να προσθέσω εδώ πέρα – επειδή έχω συνηθίσει να λέω τα πράγματα όπως τα αισθάνομαι και να μην υπάρχουν οι γνωστές τσιγκουνιές των γενεών που βλέπουν τη δική τους γενιά κάθε φορά καλύτερη απ’ την επόμενη – κάτι που έχω ξαναπεί δημοσίως παλιότερα. Ότι αν είχε εφευρεθεί το ταλεντόμετρο, θα μας εξέπληττε το ταλέντο κάποιων τραγουδοποιών της γενιάς του ’80 ή και του ’90, που θα μπορούσε να βγει μεγαλύτερο π.χ. και από τον Μάνο Χατζιδάκι – και λέω ένα πρόσωπο το οποίο υπερλατρεύω. Μη μπλέκουμε λοιπόν το ταλέντο των προσώπων ή των γκρουπ, με τη λειτουργία που γίνεται στις μέρες μας, γιατί αυτά είναι δυο διαφορετικά πράγματα. Πώς λειτουργούσαν τα πράγματα στην εποχή μου και πώς λειτουργούν τα πράγματα σήμερα. Άρα οι ρόλοι έχουν αλλάξει. Ταλέντο όμως υπάρχει και υπάρχει άφθονο.

Το δεύτερο που θέλω να πω, είναι ότι και τα παιδιά με συγκίνησαν και είναι πολύ μεγάλη μου τιμή που επέλεξαν εμένα για αυτή τη δουλειά. Και θα το εξηγήσω αμέσως, για να μην το θεωρήσετε απλώς γενναιοδωρία. Πρώτον μου απέδειξαν ότι τα τραγούδια μου αντέχουν στο χρόνο. Και μάλιστα όχι μόνο ο Καββαδίας – που το ξέρω – ή κάποια τραγούδια που κουβαλούν τη διαχρονία τους αποδεδειγμένα μέρα με την ημέρα, καθότι έχουν περάσει σε μια, δυο, τρεις γενιές στον κόσμο, αλλά και άλλα τραγούδια, περίεργα τραγούδια. Θ ακούσεις την «Γαμμαγραφία» από το «Εμπάργκο» του 1982, που το’γραψα το ’79 και πρόκειται για ένα τραγούδι πάρα πολύ σύνθετο. Τα παιδιά μάλιστα κάνανε μια διασκευή που δυσκολεύει έτι περαιτέρω τα πράγματα, και όμως το αποτέλεσμα κάθετα μπορεί να λειτουργήσει.

Το δεύτερο είναι ότι έκαναν συνολικά μια εκπληκτική δουλειά. Με ρώτησες προηγουμένως αν είναι δικές μου οι διασκευές. Εντάξει, έχω βάλει τη μυρωδιά μου, αφού όμως προηγήθηκαν εκείνοι. Η δουλειά τους ανήκει, είναι δική τους. Εκείνοι το οδήγησαν εκεί που ήθελαν, αλλού πιο κοντά στο πρωτότυπο, αλλού πολύ μακριά από το πρωτότυπο, κι εγώ απλώς έπαιξα το ρόλο να λειτουργήσω στη σωστή ισορροπία σε κάποια πράγματα και να συμβάλλω με τις πιανιστικές μου ικανότητες (διπλό χειροφίλημα του κ. Μικρούτσικου στα χέρια του και πάλι άφθονο γέλιο). Άρα λοιπόν οι διασκευές είναι δικές τους. Και είναι εκπληκτικές στο σύνολό τους.

Το τρίτο είναι – και οφείλω να στο πω αυτό – ότι πρόκειται για εκπληκτικά παιδιά. Και με μια κουλτούρα που δεν τη συναντάμε στον ευρύτερο χώρο της μουσικής. Εγώ τους γνωρίζω όλους. Και τους συνθέτες της γενιάς μου, που μάλιστα πολλοί απ’ αυτούς μελοποίησαν ποιητές, άρα ήταν κοντά σε μια συγγενή τέχνη όπως η ποίηση. Από το ’80 και μετά είχαν αρχίσει να απομακρύνονται από τα κείμενα. Υπάρχουν φυσικά και τραγουδοποιοί που έχουν διαβάσει πολύ, θα σου αναφέρω το Χρήστο Θηβαίο και τον Φοίβο Δεληβοριά που είναι πολύ διαβασμένα παιδιά, αλλά ο μέσος όρος είναι και λίγο απαπαούμα μάου μάου, με ταλέντο βέβαια.

Ετούτοι δω (σ.σ. τα Υπόγεια Ρεύματα) έχουνε άποψη για τα πράγματα. Και δεν είναι η άποψή τους μόνο πολιτική, είναι άποψη μουσική, είναι όλοι τους open minded. Άμα πεις έξω τι είναι τα Υπόγεια Ρεύματα, να κάνεις ένα γκαλοπάκι, θα σου πούνε ροκ γκρουπ. Πώς είναι όμως ροκ γκρουπ; Ακολουθώντας την έννοια του ροκ, όπως πραγματικά θα έπρεπε να είναι, δηλαδή όχι η μίμηση ή η ταύτιση με μια συγκεκριμένη σχολή ’65 – ’85 της Αγγλίας, που όντως υπάρχει μια φόρμα που απορρέει από κει, την οποία όλοι σεβόμαστε στην καλή της εκδοχή – και τα παιδιά – αλλά ροκ γκρουπ με την έννοια μιας αντίστασης στη μιζέρια και μιας απελευθέρωσης, πράγμα που μπορείς να το βρεις από την κλασική και την πειραματική μουσική και την έθνικ και τη τζαζ, μέχρι και την τυπική ροκ. Αυτή είναι η αντίληψή τους. Και αυτή την αντίληψη, ειδικά σε αυτή τη δουλειά, την αποδεικνύουν παίζοντας. Είναι το μοναδικό γκρουπ, ας πούμε, που με το καλημέρα μελοποίησε Μπόρχες. Το΄χεις δει αυτό το φαινόμενο στην Ελλάδα πουθενά αλλού; Όχι. Άρα δεν είναι τυχαίο να συνδέονται όλα αυτά πράγματα.

Εξ αυτού λοιπόν του λόγου και του γεγονότος ότι εγώ που είμαι 62 χρονών γιατί γεννήθηκα το 1947 στην Πάτρα, ανανεώνομαι όταν συνεργάζομαι με νεότερους, αντιλαμβάνεσαι ότι η συγκίνηση και αυτό που τους οφείλω, έχει να κάνει με το τελευταίο: ότι με ανανεώνουν οι τύποι. Όλο αυτό στο ανέλυσα με τόσες πολλές λέξεις, για να γίνει κατανοητό ότι δεν είναι μια χειρονομία ευγένειας. Από συμφέρον μιλάω έτσι. Δηλαδή, τα παιδιά τα αγάπησα γιατί είναι καταπληκτικά και με τιμά το γεγονός ότι ασχολήθηκαν με το έργο μου – μια και παίζουν σπουδαία μουσική όλοι τους – και επίσης ότι ως γκρουπ μπήκανε στην ουσία των πραγμάτων. Γι’ αυτό είναι πολύ ιδιαίτερη τιμή που παίζω με τα Υπόγεια Ρεύματα.

(Αμήχανη σιωπή από τα Υπόγεια Ρεύματα και μόνο ο Γρηγόρης καταφέρνει να ψελλίσει ένα «ευχαριστούμε» στον Θάνο Μικρούτσικο. Έτσι κι αλλιώς τα παιδιά και πριν την αρχική συνάντηση που είχαμε πριν ένα περίπου χρόνο, έπαιζαν ένα δυο τραγούδια μου σε δικές τους διασκευές, όπως το «Αυτούς τους έχω βαρεθεί», που θα είναι και ο τίτλος της παράστασής μας.)

ΜΕΝ 24: Η οποία παράσταση πότε αρχίζει;

Θάνος: 16 Μαρτίου, ημέρα Δευτέρα, στις Σέρρες, για να τιμήσουμε την οικογένεια Καραμανλή! (κι άλλα γέλια, πολλά γέλια). Μετά, το πρόγραμμα λέει μέχρι τέλη Σεπτεμβρίου παραστάσεις σε μια σειρά από πόλεις με πανεπιστημιακή αναφορά και θα καταλήξουμε για να κλείσουμε την πρώτη φάση στην Αθήνα. Συζητάμε τώρα με ένα δυο χώρους, για να κάνουμε από τον Οκτώβριο μια σειρά παραστάσεων, ενώ είναι πολύ πιθανό, παρότι πιστεύαμε πως η δουλειά αυτή θα κυκλοφορήσει σε δίσκο στα τέλη Σεπτεμβρίου, να βγει τελικά στο εμπόριο νωρίτερα.

3. Τα Δεκεμβριανά

ΜΕΝ 24: Επειδή μιλάμε για πολιτικά τραγούδια και επειδή έγινε πριν και η αναφορά από τον κύριο Μικρούτσικο για την «καναπεδάτη», όπως την αποκάλεσε, κοινωνία, θέλω να μου πείτε πώς είδατε, πώς ζήσατε τα «Δεκεμβριανά» και πόσο σας επηρέασαν.

Κώστας: Μας επηρέασαν πάρα πολύ γιατί ακριβώς συνέβησαν μέσα σε αυτή τη διαδικασία. Δηλαδή, όταν άρχισαν να συμβαίνουν αυτά τα πράγματα, το μυαλό μας βρισκόταν σε αυτά τα τραγούδια, σε αυτές τις αναφορές. Μας επηρέασε πάρα πολύ, ως σοκ. Όχι μουσικά, γιατί ήμασταν ήδη μέσα στο κλίμα. Όμως μας συγκλόνισε, γιατί είχαμε μπει στη διαδικασία να διαβάζουμε αυτά τα κείμενα από πολύ νωρίτερα, που είναι από μόνα τους εξεγερτικά. Και ξαφνικά άρχισαν τα γεγονότα και νιώσαμε την πραγματικότητα, αφού μέχρι εκείνη τη στιγμή βρισκόμασταν μέσα σε αυτή τη λογική, αλλά μόνο θεωρητικά. Είδαμε γύρω μας μπάχαλο, δηλαδή κατεβαίνουμε στους δρόμους, αλλά κατεβαίνουμε όλοι, όχι μόνο οι συνηθισμένοι γνωστοί άγνωστοι. Κατεβαίνει όλος ο κόσμος. Και όπως καταλαβαίνεις, συνειδητοποιήσαμε τη διαχρονικότητα των κειμένων που διαβάζαμε εκείνη τη στιγμή. Αυτό δηλαδή που είχαμε στο μυαλό μας, αυτό που θέλαμε να δείξουμε, συνέβαινε πια ζωντανά μπροστά μας.

Θάνος: Συγνώμη που θα επιμείνω σ’ αυτό που πρωτοξεκίνησε ο Τόλης, αλλά θέλω να ξεκαθαριστεί αυτό, γιατί γίνεται συχνά ένα λάθος. Λέμε ότι τα γεγονότα του Δεκεμβρίου επανέφεραν κάποια πράγματα στο προσκήνιο. Αυτό καταρχήν είναι σωστό. Δηλαδή, υπάρχει μια ευμάρεια, η οποία δημιουργεί σε ένα μεγάλο αριθμό ανθρώπων – μικροαστών, μεσοαστών, δεν έχει σημασία – παρόλες τις αριστερές τους καταβολές, μια καναπεδίστικη αντίληψη και κάποια στιγμή κάτι σκάει και επαναφέρεις ίσως εντονότερα τις μνήμες τις προ εικοσαετίας και τριακονταετίας. Δε θα επαναφέρεις ποτέ ένα τυποποιημένο πολιτικό τραγούδι, ακόμα κι αν γίνει η επανάσταση εδώ και τώρα με αυτόματα. Θα ζει πάντα αυτό που προσδιορίζεται ως τέχνη – μπορεί να είναι σε δεύτερη μοίρα για κάποιους ανθρώπους στο πέρασμα της ζωής και να ξανάρθει, όχι για λόγους επικαιρότητας όμως.

Στη δεκαετία του ’70 υπήρχε μια διαμάχη ιδεολογικοαισθητική που αφορούσε εμένα και το Σαββόπουλο. Η διαμάχη ήταν, ότι στην από κει πλευρά υποστήριζαν πως εμείς στέλναμε πολιτικά μηνύματα, ενώ κατά τη γνώμη τους αλλού ήταν η ζωή, αλλού ήταν η τέχνη κλπ. Ο Γιάννης Ρίτσος λοιπόν, με τον οποίο συνδεόμουνα πάρα πολύ, μου έλεγε το εξής: «Θα γράφεις κάθε φορά γι’ αυτό που σε καίει. Αν αυτό που σε καίει είναι μια απεργία, αν αυτό που σε καίει είναι ένας έρωτας, αν αυτό που σε καίει είναι μια εκδρομή, αν αυτό που σε καίει είναι το ταξίδι, γι’ αυτό θα γράφεις, αλλά…η φόρμα πάντα θα είναι πρωτότυπη και σύγχρονη». Την εποχή μου, στη δεκαετία του ’70, το πολιτικ…